Mata Hari
'Zij was meer dan een artiest of spionne'

Over Mata hari
(1876 - 1917)

Margaretha Geertruida Zelle werd wereldberoemd als danseres Mata Hari. Tijdens de Eerste Wereldoorlog werd ze beschuldigd van spionage. Zij kreeg hiervoor de doodstraf.  

De Friese Margaretha verhuisde op haar 18e naar Nederlands-Indië om te trouwen maar belandde in een ellendig huwelijk. Ze vertrok naar Parijs om daar een nieuw leven te beginnen. Maar het was in die tijd lastig om als alleenstaande vrouw aan werk te komen.

Uiteindelijk werd ze een succesvolle danseres. Ze trad op in o.a. Wenen, Parijs en Monaco. Aan haar publiek vertelde ze mooie verhalen en stelde zich voor als de Javaanse prinses ‘Mata Hari’, haar pseudoniem.

In 1914 brak de Eerste Wereldoorlog uit. Het werd voor haar steeds moeilijker om overal op te treden. In Berlijn werd een grote show afgezegd en Margaretha moest op een andere manier aan geld zien te komen. Dankzij haar Nederlandse identiteit mocht ze vrij grenzen passeren. In ruil voor geld werd ze door Duitsland - waar ze in militaire en politieke kringen verkeerde - gevraagd om de Fransen te bespioneren. In Frankrijk werd ze juist gevraagd om de Duitsers in het oog te houden. Het lijkt er echter op dat Margaretha deze rol als spion nooit echt op zich wilde nemen.

Maar de Fransen maakten haar ook verdacht: een (beroemde) onafhankelijke mooie vrouw die alleen reisde, veel talen sprak en verschillende relaties met militairen had. Zonder hard bewijs dat ze geheimen had doorgespeeld, werd Mata Hari door de Fransen ter dood veroordeeld. Volgens getuigen wilde ze tegenover het vuurpeloton geen blinddoek dragen. Toen de geweren op haar gericht werden, vertrok ze geen spier.

Facts

• De Nederlandse Mata Hari was een wereldberoemde danseres.

• Ze groeide op in rijkdom, maar moest al snel haar eigen boontjes doppen.

• Tijdens de Eerste Wereldoorlog zou ze zowel voor de Fransen als de Duitsers als spion hebben gewerkt.

• Ze werd door de Fransen doodgeschoten vanwege verdenking van spionage.

• Na haar dood werd Mata Hari een legende.
  
  

Quotes

‘Toen de trein Parijs naderde en ik alleen voor het eerst van mijn leven aan het Gare du Nord stond dacht ik een moment: God, wat ben ik begonnen met bijna geen geld.’
- Mata Hari in een brief 1903.

‘Ik ben moe van dat vechten tegen het leven en ik wil een van tweeën: óf Nonnie bij me en een fatsoenlijke moeder zijn óf ik ga leven zooals me hier zoo schitterend wordt aangeboden. Ik weet wel dat dat leven eindigt met een ongeluk – maar daar ben ik overheen.’
- Mata Hari schrijft haar ex-man een brief met de vraag hun dochter Nonnie naar haar te sturen. – waarschijnlijk 1903-1904 nadat zij en Rudolph MacLeod uit elkaar gingen. Officiële echtscheiding werd voltrokken in 1907.

‘Margaretha was een gewoon meisje uit Leeuwarden, Mata Hari is wereldberoemd. Het is een verhaal uit de high society.’
- Mata Hari over haar leven (datum onbekend)

‘Vroeger hoorden veel contacten bij haar leven als grande dame, maar nu stond de wereld op zijn kop. Mensen die zich bewogen tussen officieren werden gezien als gevaarlijk in plaats van interessant. Ik denk dat ze dat te laat doorhad.’
- Curator Hans Groeneweg, Mata Hari-tentoonstelling Fries Museum, (2017)

OPDRACHT

Opdracht: Het verhaal achter Mata Hari
Niveau: 3 havo, vwo en bovenbouw havo, vwo
Tijd: vraag 1: 15 minuten, vraag 2: 10 minuten, extra opdracht: 30 minuten

Periode: Moderne tijd
Kenmerken:
Het voeren van twee wereldoorlogen.

Suze Groeneweg
Het eerste vrouwelijke Tweede Kamerlid

Over Suze Groeneweg
(1875 - 1940)

Susanna (Suze) Groeneweg was de eerste vrouw in de Tweede Kamer.

Voordat Suze in de politiek ging was ze werkzaam als onderwijzeres. Ze kwam veel in aanraking met kinderen uit achterstandssituaties. In vele gezinnen was sprake van alcoholmisbruik en armoede. Toen ze lesgaf aan het Rijksopvoedingsgesticht in Montfoort, schrok ze van de slechte behandeling van de meisjes daar.

Op 1 mei 1903 sloot ze zich aan bij de SDAP. Ze verhuisde naar Rotterdam en werd lid van het plaatselijk afdelingsbestuur, waar ze zich ontwikkelde tot een goede spreekster op congressen en bijeenkomsten. In 1914 werd ze hoofdbestuurslid van de landelijke partij, wat ze tot 1936 bleef.

Op 17 september 1918 nam zij als allereerste vrouw in de Tweede Kamer plaats: Een historisch moment. Ze werd met voorkeurstemmen van mannen gekozen, vrouwen mochten immers zelf nog niet stemmen. Ze was de enige vrouw in de Kamer tussen 99 mannen. Suze’s intrede ging niet geruisloos. Er moesten een aparte kleedkamer en toilet worden geïnstalleerd en de mannen vreesden dat ze hun gedrag en grappen moesten aanpassen. Maar Suze wist waar ze over sprak: de mannelijke politici konden niet om haar heen.

Groeneweg hield op 7 mei 1919 een vurig betoog tijdens het Kamerdebat over het vrouwenkiesrecht. Zij herhaalde in haar speech alle tegenargumenten en de weerleggingen die vrouwen uit de vrouwenkiesrechtbeweging daar decennialang tegenin hadden gebracht.

‘Mijnheer de Voorzitter! (…)

Tot mijn spijt heb ik echter in het Voorlopig Verslag weer alle mogelijke bezwaren ontmoet die in den loop der tijden tegen het algemeen vrouwenkiesrecht zijn aangevoerd: alsof daar niets veranderd is in Nederland en daarbuiten.

Alle argumenten tegen, die men misschien 20 jaar geleden mocht verwachten in de achterhoeken van ons land, waar men slechts vanuit de verte of gansch niet het politieke leven volgde, komen in het Voorlopige Verslag weer voor. (…)

Ik zou meenen te kort te schieten in mijn plicht vooral jegens mijn sexe, wanneer ik die bezwaren gansch onweersproken liet; dat toch zou den schijn wekken alsof de enige vrouw, die hier zit, niet de kans zou zien, die bezwaren te weerleggen.’

Suze hield zich bezig met het onderwijs en de positie van vrouwen, maar ook met het leger, drankbestrijding en zwangerschapsverlof. Ze streefde naar zoveel mogelijk gelijkheid tussen mannen en vrouwen.  

Facts

• Suze Groeneweg was de eerste vrouw in de Tweede Kamer

• Suze ontwikkelde zich tot bevlogen spreekster

• Ze was hoofdbestuurslid van de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij

• In 1931 werd ze ambtenaar van de Burgerlijke Stand waardoor ze als eerste vrouw huwelijken mocht voltrekken
  
  

Quotes

‘Mijn ervaring is, dat als de vrouwen zichzelf maar op de voet van gelijkheid met den man plaatsen, zij ook volkomen als gelijken erkend worden’
- Suze over haar afkeer van een aparte vrouwenclub binnen de SDAP. Een aparte positie zou slechts de minderwaardigheid van vrouwen tot uitdrukking brengen en bevestigen.

’Wanneer ik als Kamerlid mislukte, dan zouden de vrouwen het gedaan hebben", zei ze terugblikkend aan het einde van haar leven.’
- Suze Groeneweg, terugblikkend op haar leven

OPDRACHT

Opdracht volgt z.s.m.

Eleanor Roosevelt
‘First lady van de twintigste eeuw’

Over Eleanor Roosevelt
(1884 - 1962)

Eleanor Roosevelt was de langstzittende en meest actieve first lady ooit. Ze heeft zich haar hele leven ingezet om mensenrechten te verbeteren.

Als lid van een vooraanstaande familie uit New York, verlangde Eleanor naar meer dan alleen rijkdom en luxe. Ze koos voor een carrière als sociaal werker om zo mensen te kunnen helpen. Ook in haar latere werk als politica kwam dit terug.

Ze was getrouwd met politicus Franklin D. Roosevelt. Toen hij in 1921 de ziekte polio kreeg, nam ze een deel van zijn werk over. In 1933 werd het harde werken beloond toen Franklin president werd en Eleanor First Lady.

Vóór Eleanor traden de vrouwen van een president nooit op de voorgrond. Eleanor bleef evenwel werken en verspreidde haar politieke boodschap via columns en een eigen radioprogramma. Zo sprak ze zich uit voor de Afro-Amerikaanse gemeenschap, een gevoelig onderwerp binnen de Amerikaanse politiek en samenleving. Tijdens de Tweede Wereldoorlog streed zij ook voor hulp aan vluchtelingen uit Nazi Duitsland.

Na de Tweede Wereldoorlog hielp ze bij het opstellen van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (1948), waarin de basisrechten van alle mensen staan beschreven. Mede dankzij Eleanor is er op internationaal niveau tegenwoordig veel meer aandacht voor mensenrechten in het algemeen en vrouwenrechten in het bijzonder.

Facts

• Eleanor Roosevelt was de langstzittende First Lady van de Verenigde Staten (1933-1945).

• Zij was de eerste presidentsvrouw die met een eigen politieke agenda op de voorgrond trad.

• Eleanor streed voor gelijke rechten van o.a. Afro-Amerikanen, vrouwen en vluchtelingen.

• Zij was betrokken bij het opstellen van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (1948).

• Eleanor Roosevelt werd ook wel eens de ‘onwillige First Lady’ genoemd, omdat ze bang was dat het presidentschap van haar man het einde zou betekenen van haar persoonlijke leven.
  
  

Quotes

‘Het leven in militaire dienst is hard en oncomfortabel, maar ik denk dat vrouwen zich net zo goed staande kunnen houden zoals mannen dat kunnen.’

- Citaat Eleanor Roosevelt 1943 over vrouwen die in het leger wilde gaan en die meer wilden dan alleen typen, administreren en schoonmaken

‘Hoewel dit een genereus gebaar lijkt van onze kant hebben wij in duizendvoud geprofiteerd van wat zij ons hebben gebracht.’

- Citaat Eleanor Roosevelt tijdens WOII, over de geschiedenis het opvangen van vluchtelingen. Zij wilde hulp bieden aan vluchtelingen uit Nazi-Duitsland.

‘Door mijn eigen geld te verdienen had ik financiële onafhankelijkheid, en kon ik dingen doen waarin ik zelf geïnteresseerd was.’

- Eleanor Roosevelt, in autobiografie 'This I Remember', 1975 (vrij vertaald)

‘We staan vandaag op de drempel van een grootse gebeurtenis, zowel in het leven van de Verenigde Naties als in het leven van de mensheid.’

- Eleanor Roosevelt presenteerde de Verklaring van de Rechten van de Mens in 1949 en noemde dit een “grootse gebeurtenis”, zo vlak na WOII

OPDRACHT

Opdracht: First Lady Eleanor Roosevelt
Niveau: 3 havo, vwo en bovenbouw havo, vwo
Tijd: vraag 1: 10 minuten, extra opdracht: 15 minuten
Periode: Moderne tijd
Kenmerken:

Het voeren van twee wereldoorlogen.
Verwoestingen op niet eerder vertoonde schaal door massavernietigingswapens en de betrokkenheid van de burgerbevolking bij oorlogvoering.

Song Meiling
‘Bruggenbouwer tussen Oost en West’

Over Song meiling
(1897 - 2003)

Song Meiling was een belangrijke nationalistische voorvrouw ten tijde van de Chinese Burgeroorlog. Zij was ook de eerste Chinese politicus die direct contact zocht met de Verenigde Staten.   

China was in Song Meilings vroege jeugd een zeer gesloten en arm land. Haar vader maakte een einde aan het keizerrijk China. Song Meiling zag de Verenigde Staten als de ideale samenleving en hoopte China ooit naar dit voorbeeld te vormen.

Ze trouwde met partijleider van de Chinese nationalistische partij Chiang Kai Shek. Zelf werd ze bekend als Madame Chiang Kai Shek. Haar Engels en kennis van zaken waren beter dan die van haar man, en daarom trad zij trad vaak in zijn plaats naar voren.

Song Meiling trok tijdens de Tweede Wereldoorlog vaak naar de Verenigde Staten om hulp te vragen in de strijd tegen de communisten en de Japanners. Ze was de eerste vrouw van Chinese afkomst die het Amerikaanse Congres toesprak. Duizenden mensen kwamen naar haar speeches luisteren.

Uiteindelijk verloren Song Meiling en haar man in 1949 de strijd tegen de communisten onder leiding van Mao Zedong. Op latere leeftijd ging Song Meiling in de Verenigde Staten wonen. Hier stierf ze in 2003 op 105- jarige leeftijd.

Facts

• Song Meiling was het gezicht van de Chinese nationalisten.

• Ze was de grote tegenstander van Mao.

• Ze was de eerste Aziatische vrouw die het Amerikaanse Congres toesprak.

• Tijdens de Tweede Wereldoorlog trad ze op als ambassadeur voor China.

• Ze werd bekend als ‘Bruggenbouwer tussen Oost en West’.
  
  

Quotes

‘Het bezit van rijkdom geeft rijken niet het recht om misbruik te maken van zij die minder hebben. Maar als land gelooft China ook niet in communisme en wensen we dat hier ook niet.’
- Ingezonden brief in The Atlantic ‘China Emergent’ door Song Meiling, mei 1942.

‘Het effect was betoverend. De dame was donker en klein. Ze droeg een lange, strakzittende zwart gewaad, de rok was bijna open tot aan de knie.’

- Uit Newsweek, 1943 over Song Meiling’s toespraak in het congres, 14 maanden na Pearl Harbor. Dit zou een interessant vraagstuk kunnen zijn over hoe Amerikanen haar kennelijk zagen als een exotisch figuur.

‘Ze kan mooi praten over democratie, maar ze weet niet hoe democratisch te leven.’

- Eleanor Roosevelt, private remark. Eleanor geeft hier commentaar op een reactie van Song Meiling op de vraag hoe haar generaals de opstand van mijnwerkers zouden aanpakken. Ze trok - naar verluidt - hierbij haar vinger langs haar keel.

‘Ik zal Amerika altijd als mijn tweede thuis beschouwen, en het is goed om weer thuis te zijn. De gezamenlijke inspanning van onze landen heeft op die wijze de basis gelegd voor de uiteindelijke overwinning van de Tweede Wereldoorlog in 1945.’
- Song Meiling in een speech 50 jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog.

OPDRACHT

Opdracht: Song Meiling, bruggenbouwer tussen Oost en West
Niveau: 3 havo, vwo en bovenbouw havo, vwo
Tijd: vraag 1: 30 minuten, vraag 2: 10 minuten
Periode: Moderne tijd
Kenmerken:
Het voeren van twee wereldoorlogen.
Het in de praktijk brengen van de totalitaire ideologieën communisme en fascisme/nationaal-socialisme.
De verdeling van de wereld in twee ideologische blokken in de greep van een wapenwedloop en de daaruit voortvloeiende dreiging van een atoomoorlog.

Jacoba van Tongeren
‘Verzetsleider tegen wil en dank’

Over Jacoba Van Tongeren
(1903 - 1967)

Jacoba van Tongeren leidde tijdens de Duitse bezetting (1940 – 1945) in Amsterdam een verzetsgroep van 140 mannen en vrouwen. Haar verzetsgroep redde duizenden mensen het leven.

Zodra de Duitse inval een feit was, keerde Jacoba zich tegen het nazisme. Reeds in 1940 was ze al betrokken bij de oprichting van het verzetsblad Vrij Nederland. In 1941 begon Jacoba een eigen verzetsgroep: de Groep 2000. Deze organisatie zorgde voor vele duizenden onderduikers, zoals Joden en verzetsstrijders. In hun belang distribueerde de groep geroofde voedselbonnen. Dit leverde Jacoba een geuzennaam op: 'De Bonnenkoningin'

Jacoba wist als dochter van een officier veel van militaire discipline en geheimhouding. De leden van Groep 2000 spraken elkaar niet aan met namen, maar met cijfers.  Daartoe bedacht ze een geheime code waarmee letters in cijfers werden veranderd voor iedereen die bij de groep betrokken was. Zelfs toen de Duitsers de geheime informatie in handen kregen, konden ze de code niet ontcijferen. De namen en adressen van de onderduikers en verzetsmensen bleven zo geheim en de meesten van hen overleefden de oorlog.

Jacoba van Tongeren is in de geschiedschrijving over de Tweede Wereldoorlog over het hoofd gezien. Dit kwam doordat de groep heel verborgen te werk ging, maar ook doordat zij als vrouw niet werd geaccepteerd door de top van het verzet. In 2015 verscheen er een boek over haar dat uiteindelijk toch de waardering bracht die ze verdiende.

Facts

• Jacoba leidde een grote verzetsgroep die honderden mensenlevens heeft gered.   

• Jacoba en andere leden van verzetsgroep combineerde legaal met illegaal werk. Het waren maatschappelijk werkers, dominees, politie agenten en verpleegsters.

• Jacoba had als bijnaam De Bonnenkoningin, zij had bonnenvest waarin duizenden voedselbonnen konden worden vervoerd.

• Jacoba was nauw betrokken bij de oprichting van verzetsblad Vrij Nederland

• Door haar biografie uit 2015 kwam er veel aandacht voor de onderbelichte rol van vrouwen in het verzet.

Quotes

‘Bij iedere klap geef ik een klap terug, maar op mijn eigen manier.’

Jacoba van Tongeren, over het zoveel mogelijk vermijden van het gebruik van geweld door Groep 2000. (Uit het boek van Paul van Tongeren).

'In u zijn tien generaals verloren gegaan'.
Prins Bernard over Jacoba van Tongeren, 1945.

‘Jacoba is een sterke vrouw die, gesteund door haar geloof, met onvoorstelbare moed en uithoudingsvermogen een vitale rol speelt in het Amsterdamse verzet.’
Job Cohen over Jacoba van Tongeren, naar aanleiding van het boek van Paul van Tongeren (2015).

‘Jacoba was vrouw in een mannenwereld’
Els Kloek over Jacoba van Tongeren, naar aanleiding van het boek van Paul van Tongeren (2015).

OPDRACHT

Opdracht: Jacoba van Tongeren, verzetsheld tegen wil en dank
Niveau: 3 havo, vwo en bovenbouw havo, vwo
Tijd: voorstelling: 35 minuten, vragen: 15 minuten
Periode: Moderne tijd
Kenmerken:
Het voeren van twee wereldoorlogen.
Racisme en discriminatie die leidden tot genocide, in het bijzonder op de joden.
De Duitse bezetting van Nederland.
Verwoesting op niet eerder vertoonde schaal door massavernietigingswapens en de betrokkenheid van de burgerbevolking bij oorlogvoering.

Frieda Belinfante
‘Celliste, dirigente, verzetsvrouw en lesbienne’

Over Frieda Belinfante
(1904 - 1995)

Frieda Belinfante was de eerste vrouwelijke dirigent van Nederland en een verzetsstrijdster in de Tweede Wereldoorlog. Het feit dat zij als openlijke lesbienne door het leven ging en zich daarbij niet bekommerde om maatschappelijke conventies, maakt haar levensverhaal extra bijzonder.

Frieda Belinfante groeide op in een muzikaal joods gezin en speelde al jong een muziekinstrument. In de jaren dertig trad ze al op met een eigen orkest.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog ging Frieda bij het verzet. Ze was een van de initiatiefneemsters van de aanslag op het Amsterdamse bevolkingsregister in 1943. Nadat haar verzetsgroep werd verraden, lukte het Frieda om te vluchten naar Zwitserland.

Veel van haar Joodse familieleden overleefden de oorlog niet. Na de Tweede Wereldoorlog vond ze het vreselijk dat er in Nederland weinig aandacht was voor de overlevenden van de Holocaust en het werk van verzetsstrijders. Ook kreeg ze als vrouw geen echte kans als musicus. Ze vertrok naar de Verenigde Staten. Hier begon ze een succesvolle carrière als dirigente. Ze werd de eerste vrouwelijk dirigent bij een professioneel orkest.

We kennen weinig openlijke lesbiennes uit die tijd; vrouwen hielden hun lesbische geaardheid in het publieke domein meestal verborgen. Mannenliefde was strafbaar en van vrouwenliefde werd gedaan alsof het niet bestond. Frieda Belinfante heeft in haar leven op vele terreinen een strijd moeten leveren om te kunnen zijn wie ze was.

Facts

• Frieda was de eerste vrouwelijke dirigent in Nederland.

• Tijdens de Tweede Wereldoorlog ging Frieda in het verzet.

• Ze was een van de initiatiefnemers van de aanslag op het Bevolkingsregister in 1943.

• Na de oorlog bouwde ze in Amerika een succesvolle carrière op als dirigente. Dit bleef in Nederland grotendeels onopgemerkt.

• Frieda heeft er nooit een geheim van gemaakt dat ze lesbisch was.  
  
  

Quotes

‘Je doet iets voor de samenleving als je de mensen muziek geeft en ze muziek laat horen. Als vrouw, als man, als homo of als hetero. Wat maakt dat in vredesnaam uit.’
- Frieda Belinfante, uit ‘Een schitterend vergeten leven’ (2015)

‘Ik ben vijftig jaar te vroeg geboren.’

- Frieda Belinfante, uit ‘Een schitterend vergeten leven’ (2015)

‘Niemand bekommerde zich om de joden die terugkwamen uit de kampen en geen huis, geen meubels en geen geld meer hadden. Niemand praatte over hun verdriet, hun wanhoop. (…) Over de mensen die hun leven hadden gewaagd, praatte ook niemand. Wat ze gedaan hadden, betekende niks. Ze bestonden niet. Het was alsof mijn vrienden voor niets gestorven waren. Het was zo’n koude douche.’
- Frieda Belinfante, uit ‘Een schitterend vergeten leven’ (2015)

OPDRACHT

Opdracht: Frieda Belinfante: celliste, dirigente, verzetsvrouw en lesbienne
Niveau: 3 havo, vwo en bovenbouw havo, vwo
Tijd: vraag 1: 15 minuten, vraag 2: 15 minuten
Periode: Moderne tijd

Kenmerken:
Het voeren van twee wereldoorlogen.
Racisme en discriminatie die leidde tot genocide, in het bijzonder op de joden.
De Duitse bezetting van Nederland.
Verwoesting op niet eerder vertoonde schaal door massavernietigingswapens en de betrokkenheid van de burgerbevolking bij oorlogvoering.