Nzinga Mbande
‘Deze koningin wist de Portugezen en de Nederlanders tegen elkaar uit te spelen’

Over Nzinga Mbande
(ca. 1583 - 1663)

Nzinga Mbande was koningin van Ndongo en Matamba, het huidige Angola. Ze streed voor de onafhankelijkheid van het koninkrijk tegen de Portugezen.

De Portugezen vielen Ndongo binnen omdat zij zeggenschap wilden hebben over de slavenhandel vanaf de Westkust van Afrika. Op dat moment was Nzinga’s broer koning, maar Nzinga werd in 1622 als vertegenwoordiger naar de Portugese gouverneur Correia de Sousa gestuurd om over vrede te onderhandelen. Nzinga zorgde ervoor dat het koninkrijk Ndongo onafhankelijk van de Portugezen bleef. In ruil daarvoor bekeerde ze zich tot het christendom, nam ze de naam Anna aan en kregen de Portugezen medezeggenschap over de slavenhandel in het land.

Na de dood van haar broer werd Nzinga koningin. Ze streed opnieuw tegen de Portugezen met een leger dat grotendeels werd aangevoerd door vrouwen. Nzinga zocht daarop ook steun bij de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden, die invloed wilde in dit gebied. Zo speelde zij de koloniale machten handig tegen elkaar uit en kreeg ze haar eigen Nederlandse soldaten om tegen de Portugezen te vechten.

Toen Nzinga in 1663 overleed, op 81-jarige leeftijd, werd ze begraven met een pijl-en-boog in haar hand.

De bekende dichter Agosthino Neto schreef in 1960 een gedicht over helden van het Angolese, waarin hij ook verwijst naar koningin Njinga (Ginga):

“De wapens van mannen

de moed van de soldaat

de zucht van de dichters

Iedereen probeerde op te staan

voor herinneringen aan helden

Ngola Kiluanji

Koningin Ginga

Iedereen probeerde op te staan

(voor) De vlag van onafhankelijkheid”

Facts

• Nzinga Mbande was de koningin van het huidige Angola.

• Ze zorgde ervoor dat het koninkrijk Ndongo onafhankelijk van de Portugezen bleef.

• Mbande kreeg militaire steun van de Republiek.

• Met haar overlijden in 1663 was het ook gedaan met haar koninkrijk.

• Angola werd in 1975 onafhankelijk van de Portugezen.
  

Quotes

‘Njinga Mbani (1581-1663), Koningin van Ndongo en Matamba, was bepalend voor de geschiedenis van 17e eeuws Angola. Als behendige diplomaat, kundige onderhandelaar en tacticus, weerstond Njinga de Portugese koloniale overheersers tot aan haar dood in 1663.’

- UNESCO, Women of African History.

‘Vanwege haar geslacht kwam ze niet in aanmerking voor verschillende politieke functies die bestemd waren voor mannen, en haar verwantschapsloze afkomst aan het hof van de Mbundu koning maakte haar tot een outsider. Maar ze overkwam de nadelen door manipulatie van vreemdelingen aan de grenzen van Mbundi; Imbangala krijgstroepen, de Portugezen, en de Nederlanders, waardoor ze politiek domineerde tot aan haar dood in 1663.’

- Vertaald uit: Extract of Joseph C. Miller, “Nzinga of Matamba in a new perspective”, (2009)

OPDRACHT

Opdracht: Nzinga Mbande, koningin van Angola
Niveau: 2 havo, vwo en bovenbouw havo, vwo
Tijd: vraag 1: 10 minuten, vraag 2: 10 minuten
Periode: Vroegmoderne tijd
Kenmerken: 
Wereldwijde handelscontacten, handelskapitalisme en het begin van een wereldeconomie.

Pocahontas
‘Disney toverde haar om in Romantische kitsch’

Over Pocahontas
(1596 - 1617)

Pocahontas was een jonge vrouw van de Pamunkey indianenstam en dochter van hun opperhoofd. Zij werd beroemd als de vrouw van de Engelse kolonist John Rolfe toen ze naar Engeland afreisde.

De eerste kolonisten woonden in Jamestown, Virginia, en werden in het jaar 1607 geteisterd door ziekte, honger en gevechten met de plaatselijke Powhatan indianen. De 11-jarige Pocahontas bracht hen af en toe voedsel, en hun leider John Smith schreef later dat Pocahontas zijn leven redde toen haar vader hem wilde doden.

Op haar zeventiende, in 1612, werd Pocahontas gegijzeld door de Engelsen in de hoop hun eigen gijzelaars van de Powhatan terug te krijgen. Zij zat gevangen bij een dominee die haar Engels leerde en tot het christendom bekeerde, waarna ze de Bijbelse naam Rebecca aannam. In 1614 trouwde ze met John Rolfe, een oudere tabaksboer. Ze kregen een zoon en woonden ze enkele jaren samen op zijn plantage, terwijl de relaties tussen de kolonisten en de indianen enigszins stabiliseerden.

In 1616 vertrokken de Rolfes naar Londen. Pocahontas werd een fenomeen: de ‘Indiaanse prinses’ was het levende bewijs dat de Amerikaanse indianen ‘getemd’ en bekeerd konden worden. Dit zorgde voor een toename van Engelse investeringen in de koloniën in Virginia. Als dochter van een opperhoofd mocht ze zich mengen met de aristocratie en ontmoette ze de Engelse koning op een gemaskerd bal. Door de ongezonde lucht in Londen ging haar gezondheid snel achteruit.

Een paar jaar later maakten zij en John plannen om terug te gaan naar Virginia. Ze kwamen echter niet verder dan Gravesend aan de Theems voordat Pocahontas aan longontsteking of tuberculose overleed.

Facts

• Pocahontas’ echte naam was Matoaka. ‘Pocahontas’ was haar bijnaam als kind, en betekent in haar taal:  "ondeugend meisje".

• Als kind bracht ze de Engelse kolonisten af en toe eten en wist ze haar vader te overtuigen om hun leider John Smith niet te doden.

• Ze werd op haar zeventiende gegijzeld door de Engelsen en gebruikt om de relatie tussen de Engelse kolonisten en de Powhatan-indianen te verbeteren.

• Ze werd daarna naar Londen gebracht om meer mensen te overtuigen om de koloniën in Virginia te sponsoren.

• Op weg terug naar Virginia stierf Pocahontas aan een longontsteking, of tuberculose.

• Voor het maken van de beroemde Disneyfilm werden Native American adviseurs ingehuurd. Toch is er veel kritiek gekomen, onder andere van de Powhatan zelf, op het geromantiseerde verhaal en het verdoezelen van de werkelijkheid, zoals Pocahontas’ leeftijd en de omstandigheden van haar huwelijk.

Quotes

‘Door de Powhatan-prinses - die een Engelse dame was geworden - naar Engeland te brengen om te worden getoond aan royalty's, geestelijken en kooplieden, hoopte de Virginia Company meer geld en meer kolonisten naar Virginia te trekken.’
- auteur Grace Steele Woodward, Pocahontas (1980)

’Sir Thomas Dale is uit Virginia gekomen en heeft tien of twaalf mensen van dat land meegenomen, waarvan de meest opmerkelijke persoon Pocahontas is.’
- Brief van John Chamberlain aan Sir Dudley Carleton.

‘In the utmost of my extremities, that blessed Pokahontas, the great king’s daughter of Virginia, oft saved my life.’
– John Smith

OPDRACHT

Opdracht: Pocahontas in beeld
Niveau: onderbouw havo, vwo / bovenbouw havo, vwo
Tijd: vraag 1: 10 minuten, vraag 2: 15 minuten
Periode: Vroegmoderne tijd
Kenmerken:
Wereldwijde handelscontacten, handelskapitalisme en het begin van een wereldeconomie.

Anna Maria van Schurman
‘De beroemdste vrouwelijke geleerde uit de 17e eeuw’

Over Anna Maria van Schurman
(1607 - 1678)

Anna Maria van Schurman was de eerste vrouwelijke studente in Nederland. Ze was een belangrijke geleerde in de Republiek.  

Al van jongs af aan viel het op dat Anna Maria zeer intelligent was. Op haar derde kon ze al lezen en schrijven. In totaal leerde ze maar liefst elf talen. Ook blonk ze uit in de kunsten: ze schreef gedichten en maakte schilderijen.

Hoewel vrouwen eigenlijk niet mochten studeren, mocht Anna Maria op haar 29e toch lessen volgen op de Universiteit van Utrecht. Om niet op te vallen, moest ze achter een gordijn zitten. Zo volgde ze colleges over godsdienst, literatuur en geneeskunde.

Anna Maria vond het oneerlijk dat vrouwen werden uitgesloten van de wetenschap. Ze schreef een beroemd stuk waarin ze stelde dat vrouwen net als mannen gewoon moesten kunnen studeren.

Zowel in de Republiek als in de rest van Europa werd Anna Maria geprezen om haar intelligentie. Ze correspondeerde met veel belangrijke geleerden en kunstenaars. Ze koos ervoor om haar hele leven te wijden aan wetenschap en kunst. Op latere leeftijd richtte ze zich steeds meer op godsdienst. Ze sloot zich aan bij een christelijke sekte die streefde naar het ware en zuivere geloof.

Facts

• Anna Maria van Schurman pleitte er in de 17e eeuw voor dat vrouwen werden toegelaten op de universiteit.  

• Ze was de eerste vrouwelijke studente in de Republiek.

• Ze had veel kennis van literatuur, medicijnen en beheerste elf verschillende talen.

• Ze schreef met belangrijke en geleerde mannen en vrouwen uit heel Europa.

• In de 18e en 19e eeuw werd ze niet meer als geleerde gewaardeerd, maar werd ze weggezet als een bescheiden vrouw die uitblonk in kunst.
  

Quotes

‘Vrouwen die door vrije tijd en andere hulpmiddelen bij uitstek toegerust zijn om wetenschap te beoefenen, kunnen en moeten studeren.’

- Van Schurman verdedigde in 1638 deze stelling in haar 'verhandeling over de geschiktheid van de vrouwelijke geest voor de wetenschap en de letteren'.
 

‘Zijt gegroet, ô jonge Bloem, van wiens kennis dat ik roem, Die ik acht en’ die ik minne, Die ik hou voor mijn vriendinne.’

- In 1620 schreef de Nederlandse dichteres Anna Roemer Visscher dit gedichtje over de toen dertienjarige Anna Maria van Schurman.

‘Er is niets dat u niet begrijpt, niets dat u niet kunt creëren; u bent het wonder van deze tijd.’

- Dit schreef de Franse geleerde Pierre Gassendi over Anna Maria van Schurman, die vond dat ze ‘de kunstenaars en geleerden overtrof in kennis van talen, in goddelijke en menselijke geleerdheid’"

OPDRACHT

Opdracht: Anna Maria van Schurman, de eerste vrouwelijke geleerde
Niveau: onderbouw vmbo, havo, vwo en bovenbouw vmbo, havo, vwo
Tijd: vraag 1: 25 minuten, extra opdracht: 20 minuten
Periode: Vroegmoderne tijd
Kenmerken:
De wetenschappelijke revolutie.

Judith Leyster
‘De eerste vrouw in West-Europa die meesterschilder werd’

Over Judith Leyster
(1609 - 1660)

Judith Leyster is de bekendste vrouwelijke schilder uit de Gouden Eeuw.

Al op 19-jarige leeftijd blonk de Haarlemse Leyster uit in de schilderkunst. Ze was de enige vrouw die net zo’n zwierige schilderstijl had als haar leermeester Frans Hals. Haar schilderkunst is te herkennen aan de speelse taferelen. Er zijn vaak lachende mensen te zien.

In 1633 schreef Judith zich in bij het Haarlemse Sint-Lucasgilde. Om tot een gilde te worden toegelaten moest een schilder laten zien wat zij of hij kon met een zogenaamd ‘meesterstuk’. Judith schilderde hiervoor waarschijnlijk haar beroemde zelfportret. Ze werd toegelaten tot het gilde.  Ze mocht zich meester-schilder noemen, een eigen werkplaats openen en leerlingen aannemen.

Judith schilderde voor de markt. Er was in die tijd in De Republiek veel vraag naar de huiselijke taferelen. Ze was zakelijk ingesteld en ook actief in de kunsthandel.

Lange tijd werd van veel van haar schilderijen gedacht dat ze van Frans Hals waren. Pas eind 19e eeuw werd ontdekt dat bijvoorbeeld het bekende schilderij De Serenade van haar hand was. Judith Leyster werd herontdekt en opnieuw als een van de grote schilders uit haar tijd gewaardeerd.

Facts

• Ze was de eerste vrouwelijke schilder in West Europa die zich meesterschilder noemde.

• Ze is de beroemdste vrouwelijk schilder uit de Gouden Eeuw.

• Haar beroemde zelfportret was waarschijnlijk haar meesterstuk.

• Veel van haar schilderijen zijn vaak als een Frans Hals aangezien.

• Judith Leyster was ook actief op zakelijk gebied; ze was geen onbekende in de kunsthandel en belegde in huizen.

Quotes

‘Op het enige zelfportret dat van haar hand bekend is, geeft ze zichzelf trouwens ook een glimlach mee, al verraden de ogen dat ze de kijker (…) ook wel even wil peilen.’

- Journalist Cees Straus in Vrouwelijke vernieuwer, Trouw (12 jan 2010)

‘Pas toen aan het einde van de 20ste eeuw de waardering voor vrouwelijke kunstenaars toenam, ontstond er ook voor Judith Leyster (..) kunsthistorische belangstelling.’

- Journalist Ceest Straus in Vrouwelijke vernieuwer, Trouw (12 jan 2010)

OPDRACHT

Opdracht: Judith Leyster, de eerste vrouwelijke meesterschilder in West-Europa
Niveau: vmbo, 2 havo, vwo en bovenbouw havo, vwo
Tijd: vraag 1: 10 minuten, vraag 2: 10 minuten, vraag 3: 15 minuten
Kenmerken:
De bijzondere plaats in staatkundig opzicht en de bloei in economisch en cultureel opzicht van de Republiek.

Maria Sibylla Merian
‘Een geleerde die de natuur tot kunst maakte’

Over Maria Sibylla Merian
(1647 - 1717)

Maria Sibylla Merian was een van de grootste vrouwelijke wetenschappers uit de 17e eeuw.

Merian bewees via empirisch onderzoek dat kleine diersoorten niet spontaan uit verrotting ontstonden, zoals lang werd gedacht.

De Duitse Merian was een zeer onafhankelijke en ondernemende vrouw. Ze was gescheiden van haar man en runde samen met haar twee dochters een eigen atelier in Amsterdam. Ze was toen al beroemd door haar prachtig gedetailleerde tekeningen van planten en insecten.

Merian verkeerde met de belangrijke wetenschappers van die tijd. In 1699 vertrok Merian samen met haar jongste dochter naar Suriname voor onderzoek. Ze trokken per boot diep het oerwoud in en verzamelde heel veel materiaal. Merian zag tijdens deze reis hoe slecht de Nederlandse kolonisten met de bevolking en de slaven omgingen en maakte hier notities van.

Door de enorme hitte en ziekte trokken Merian en haar dochter eerder naar huis dan gepland, met koffers vol tekeningen, insecten, vlinders en reptielen. In 1705 komt uiteindelijk Merians meesterwerk uit: Metamorphosis insectorum Surinamensium (Verandering der Surinaamse insecten). Haar werk is tot op vandaag bewaard gebleven in belangrijke archieven over de hele wereld, van Sint-Petersburg tot New York.

Facts

• Maria Sibylla Merian was een wetenschapper en kunstenaar uit de 17e eeuw.

• Ze maakte prachtige gravures van insecten en planten

• In 1699 vertrok Merian samen met haar jongste dochter naar Suriname voor onderzoek. Ze ging ver de jungle in, wat andere wetenschappers vaak niet durfde.

• Tijdens haar reis in Suriname beschreef zij in haar dagboek hoe slecht de Hollanders hun slaven behandelden.

• In 1705 komt uiteindelijk Merians meesterwerk uit: Metamorphosis insectorum Surinamensium (Verandering der Surinaamse insecten).

• Maria Sibylla Merian toonde onder andere aan dat insecten nooit uit het niks kunnen ontstaan, zoals destijds wel gedacht werd.
  

Quotes

‘De Nederlandse autoriteiten in Suriname benaderen moeder en dochter Merian argwanend. Maria Sibylla is in van alles geïnteresseerd, behalve in suiker. En suiker is in de zeventiende eeuw het enige exportproduct van Suriname.’

- Uit: Trouw, ‘Systematisch vóór Linnaeus’ (1997)

‘In een van haar notities maakt ze er melding van met welk kruidenmengsel de als slaven gehouden vrouwen hun kinderen aborteren, zodat die niet de brutaliteiten van de Nederlanders hoeven te doorstaan.’

- Uit: Trouw, ‘Systematisch vóór Linnaeus’ (1997)

‘Ze is 62 jaar oud, maar nog zeer opgewekt, en een zeer welgemanierde vrouw, zeer bekwaam in het schilderen met waterverf, en zeer hardwerkend. Ze laat ons allereerst een boek zien met ongeveer 50 figuren op perkament, met waterverf levensecht geschilderd.’

- Zacharias Conrad en Johann Friedrich von Ulffenbach bezoeken Maria Sibylla Merian (travel account), (23 feb 1711)

OPDRACHT

Opdracht: Het onderzoek van Maria Sybilla Merian
Niveau: 2 havo, vwo en bovenbouw havo, vwo
Tijd: 15 minuten

Periode: Vroegmoderne tijd
Kenmerken:
De wetenschappelijke revolutie.

‘Meer dan een huisvrouw’
Vrouwen in het straatleven van Amsterdam in de 17e en 18e eeuw

vrouwen in de Republiek

Vrouwen waren tijdens de zeventiende en achttiende eeuw actief aanwezig op straat in de Republiek. Dat blijkt echter niet uit veel lesmethodes. Hier wordt vaak nog aangenomen dat de stad verdeeld was in de publieke ruimte en de private ruimte. Uit recent onderzoek blijkt dat er meer categorieën van ruimte bestaan dan die twee en dat de categorieën veel minder makkelijk in te delen zijn dan lang werd gedacht.

Achtergrond

Deze les staat in het teken van het gebruik van ruimte door vrouwen in Amsterdam in de zeventiende en achttiende eeuw. Onder publieke ruimte vallen plaatsen zoals de markt, het café en de openbare straat. Het zijn ruimtes waarin men zich nagenoeg vrij kan bewegen en waar men samenkomt om te socializen, handel te drijven en op andere manieren in contact komt met medebewoners van de stad. De gangbare aanname was lang dat de publieke ruimte per definitie mannelijk was in de Republiek. In werkelijkheid waren de grenzen van de publieke ruimte niet zo nauw en waren de genderrollen in die publieke ruimte ook niet zo binair verdeeld.

Een van de redenen waarom dit lang werd aangenomen is de mate waarin de beroepen van burgers werden geregistreerd in het Amsterdam van de Republiek. In veel bronnen uit die tijd, zoals bijvoorbeeld in de ondertrouwaktes, werd bij de naam van mannen vaak ook hun beroep genoemd, terwijl bij vrouwen alleen de huwelijkse staat werd genoteerd. Werk is een van de factoren die belangrijk is om te bepalen in welke mate iemand gebruik maakt van de publieke ruimte. Veel van het werk vond namelijk plaats in de publieke ruimte, bijvoorbeeld op de markt. Afgaand op die bronnen werd geconcludeerd dat mannen de publieke ruimte domineerden en werkende vrouwen zo over het hoofd gezien.

Een andere reden voor de aanname dat mannen de publieke ruimte van de Republiek domineerden, zijn de geschriften van moralistische schrijvers zoals Jacob Cats. Daarin staat beschreven hoe de vrouw zich in publieke ruimtes diende te gedragen, niet hoe zich daadwerkelijk gedroegen. Dat geldt ook de omgang met de private ruimte. Traditioneel gezien bestaat de private ruimte uit het huis, en al even traditioneel gezien is die private ruimte per definitie vrouwelijk. Volgens dit typerende beeld van genderrollen neemt de vrouw de zorg voor het gezin en de huishoudelijke taken op zich. Daarmee lijkt zij ook grotendeels gebonden aan die private ruimte.

In werkelijkheid is de aanname dat er een strakke grens te trekken valt tussen de mannelijke publieke en vrouwelijke private ruimte te kort door de bocht. Al was het maar omdat de private ruimte niet ophield bij de voordeur. Veel huishoudens uit de middenklasse kenden een voorhuis dat zichtbaar was vanaf straat. Daar kwamen mannen en vrouwen samen voor gezamenlijke vrijetijdsbesteding. Een deel van het huis was dus tot op zekere hoogte publiek. Daarnaast hadden huiseigenaren uit de midden- en hogere klasse vaak dienstmeisjes in huis en woonden er soms hele gezinnen die bij hen in dienst waren. Het huis was daarmee lang niet zo privé als in de traditionele benadering wordt aangenomen. Wanneer vrouwen bijvoorbeeld in en om het huis werkten, deden zij dit geenszins afgesloten van de publieke ruimte. Bovendien was de mate waarin een huis privé was sterk afhankelijk van inkomen, niet van gender.


De voorhuizen van Amsterdam vormen een mooi voorbeeld van plaatsen waar publiek en privé lastig van elkaar te scheiden zijn. De sferen lopen als het ware in elkaar over. Naast het voorhuis zijn er nog andere voorbeelden van ruimtes die tussen privé en publiek in vallen. Denk bijvoorbeeld aan steegjes, tuinen en balkons. Deze tussenruimtes waar privé en publiek in elkaar overgaan kunnen limine- le ruimtes worden genoemd. Ze kunnen dienen als argument tegen de zwart-wit benadering van de stadsruimte als ofwel publiek, ofwel privé.

COLOFON

Dit lesprogramma is ontwikkeld door studenten van de master Educatie en Communicatie in de Mens- en Maatschappijwetenschappen van de Universiteit van Amsterdam, onder begeleiding van Paul Knevel en Carla van Boxtel . 

Op basis van het project The freedom of the Streets van Danielle van den Heuvel, Universitair Hoofddocent Vroegmoderne Geschiedenis en Bob Pierik, gepromoveerd op gender en mobiliteit in Amsterdam binnen dit project.

Opmaak: Studio Bertels

Dit project is mede mogelijk gemaakt door door financiering van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (VIDI programma 276-69-007) en Gewaardeerd!, een stimuleringsfonds van het ministerie van Onderwijs, Cultuur & Wetenschap, uitgevoerd door de KNAW.

Facts

• De gangbare aanname was lang dat de publieke ruimte per definitie mannelijk was in de Republiek

• In werkelijkheid waren de grenzen van de publieke ruimte niet zo nauw en waren de genderrollen in die publieke ruimte ook niet zo binair verdeeld

• Het huis was lang niet zo privé als in de traditionele benadering wordt aangenomen

• De mate waarin een huis privé was sterk afhankelijk van inkomen, niet van gender

OPDRACHT

Opdracht: Meer dan een huisvrouw
Niveau: Bovenbouw Havo/VWO
Tijd: 50 minuten

Periode: Vroegmoderne tijd
Kenmerken: De bijzondere plaats in staatkundig opzicht en de bloei in economisch en cultureel opzicht van de Nederlandse Republiek.